Sytuacja Muzeum Sztuki w Łodzi w momencie wybuchu II wojny światowej
W momencie wybuchu II wojny światowej Muzeum Sztuki w Łodzi – wówczas Muzeum Historii i Sztuki im. J. i K. Bartoszewiczów – było rozwijającą się placówką o charakterze miejskim[1]. Niejednorodna kolekcja artystyczna została oparta o zasoby instytucji poprzedzającej powstanie samego Muzeum – Muzeum Nauki i Sztuki, a także o dary artystów i kolekcjonerów, z których najważniejszymi, o dużym znaczeniu dla kultury polskiej i historii regionu łódzkiego były: dar grupy „a.r.”, dar Kazimierza Bartoszewicza, dar Karola Eiserta, dar Jakuba Brata-Kona i przekaz spadkobierców Henryka Grohmana.
Początki Muzeum Sztuki w Łodzi
Lata 1910–1930
Protoplastą Muzeum Sztuki w Łodzi było Muzeum Nauki i Sztuki założone przez zawiązane w tym celu Towarzystwo Muzeum Nauki i Sztuki jeszcze w 1910 roku, przed I wojną światową, w czasach zaboru rosyjskiego. Placówka mieściła się najpierw przy ulicy Zielonej 8, później przy ulicy Piotrkowskiej 91, a jej oficjalne otwarcie nastąpiło 2 kwietnia 1911 roku[2]. Muzeum – jak chcieli członkowie Towarzystwa, którzy wywodzili się z łódzkiej inteligencji – miało na celu ogólną popularyzację kultury i wiedzy, co spowodowało, że jego charakter był wówczas interdyscyplinarny. Niewielkie zbiory związane ze sztuką miały znaczenie przede wszystkim dydaktyczne, a większość inwentarza stanowiły odlewy lub kopie dzieł dawnej sztuki włoskiej, holenderskiej i niemieckiej[3]. Po odzyskaniu niepodległości, 10 lutego 1922 roku Muzeum przeszło pod zarząd miejski. Miastu przekazany został też majątek rozwiązanego wówczas Towarzystwa. W połowie lat 20. XX wieku, a dokładnie 4 lipca 1925 nastąpiło zatwierdzenie powołania Miejskiego Muzeum Nauki i Sztuki w Łodzi [4]. Placówka posiadała wówczas głównie zbiory etnograficzne, archeologiczne i przyrodnicze oraz nieliczne dzieła sztuki (m.in.: Miłość Aleksandra Lessera czy grupę polskich grafik z XIX wieku, jak akwafortowy autoportret Józefa Pankiewicza oraz miedzioryt Michała Płońskiego Krakowiak, zaginione w czasie II wojny światowej). Ogólna liczba zasobów w owym czasie to 964 przedmioty własne i 107 depozytów[5]. Jednak do 1930 roku w inwentarzu własności gminy znajdowało się jedynie 38 oryginalnych dzieł sztuki, przede wszystkim sztuki polskiej z końca XIX i początku XX wieku (obrazy, grafiki i rysunki) o bardzo różnym poziomie. Do wysokiej klasy można było zaliczyć w szczególności te, które trafiły do zbiorów pod koniec lat 20.: Wybrzeże morskie w Bretanii Władysława Ślewińskiego i Autoportret Jacka Malczewskiego, a także rysunki Siejba Kazimierza Sichulskiego, Portret Heleny Modrzejewskiej Michała Elwiro Andriollego czy współczesne prace Konstantego Mackiewicza (malarstwo olejne Maszyny)[6].
Lata 1930–1935 – kierownictwo Przecława Smolika
Kolekcja Kazimierza Bartoszewicza
Zasadniczą zmianą dla dalszych losów placówki i jej kolekcji była rozbudowa muzealnictwa łódzkiego za sprawą nowej polityki miasta. Istotną rolę odegrał tutaj powołany 14 czerwca 1928 roku[7] ławnik Wydziału Oświaty – Przecław Smolik (1877-1947), literat, publicysta i bibliofil z Krakowa[8]. To dzięki jego inicjatywie[9]15 listopada 1928[10] roku do miasta trafiła kolekcja Kazimierza Bartoszewicza (1852-1930), krakowskiego historyka, literata i felietonisty[11]. Życzeniem donatora było jednak nie tylko udostępnienie zbioru publiczności, ale też zachowanie go jako odrębnej, rozbudowywanej całości, jako „zbiór im. Juliana i Kazimierza Bartoszewiczów”, w osobnym lokalu[12].
Jak można podejrzewać, ten dar stał się impulsem do reorganizacji muzealnictwa łódzkiego, co z kolei wpisywało się w ogólną politykę łódzkich władz powojennych, która zmagała się z zaniedbaniami w zakresie edukacji i kultury pozostałymi po gubernialnym zarządzie rosyjskiego zaborcy[13].
W 1930 roku Miejskie Muzeum Nauki i Sztuki zostało podzielone na trzy nowe instytucje, pomiędzy które rozdysponowano tematycznie eksponaty. W siedzibie Miejskiego Muzeum utworzono Miejskie Muzeum Etnograficzne, w obecnym Parku Sienkiewicza powstało Miejskie Muzeum Przyrodniczo-Pedagogiczne, a kolekcję pozyskaną od Bartoszewiczów wraz z miejskimi zbiorami sztuki zdeponowano w ratuszu przy placu Wolności 1. Muzeum Sztuki zyskało nazwę Muzeum Historii i Sztuki im. Juliana i Kazimierza Bartoszewiczów i zostało otwarte 13 kwietnia 1930 roku[14]. Pierwszym kierownikiem placówki, pełniącym tę funkcję do 1933 roku[15] był Przecław Smolik. Sam darczyńca, Kazimierz Bartoszewicz nie doczekał inauguracji, zmarł trzy miesiące wcześniej, 20 stycznia tego samego roku[16].
Zbiór Bartoszewicza dzielił się na trzy części: bibliotekę (inkunabuły, starodruki i druki), archiwum (dokumenty o znaczeniu historycznym) oraz kolekcję sztuki obejmującą około 140 numerów inwentarzowych[17]. Przeważnie były to przykłady polskiej sztuki drugiej połowy XIX wieku – m.in. prace Jacka Malczewskiego, Aleksandra Kotsisa, Wojciecha Gersona czy awangardowa praca malarska – Wnętrze pracowni Tytusa Czyżewskiego (obraz utracony w czasie II wojny światowej). W kolekcji były też nieliczne przykłady sztuki dawnej, jak: Portret Elektora Saskiego Fryderyka III Mądrego z pracowni Łukasza Cranacha czy obrazy Jana Piotra Norblina Król Stanisław August w szkole korpusu kadetów i Adam Czartoryski w szkole rycerskiej. Całość zbioru Bartoszewicza została opracowana jeszcze w 1928 roku przez Stanisława Lipieckiego w książce Zbiory im. Juliana i Kazimierza Bartoszewiczów[18]. Natomiast pierwsze podsumowanie kolekcji sztuki młodego Muzeum zostało opublikowane w 1930, czyli w roku jego otwarcia, jako Katalog Działu Sztuki nr 1. Muzeum Miejskie Historii i Sztuki w Łodzi im. J. i K. Bartoszewiczów[19]. Książka nie tylko opisywała zbiory, ale i odzwierciedlała układ ekspozycji w budynku ratusza. Dzisiaj wraz z niepełnymi, przedwojennymi księgami inwentarzowymi i Katalogiem nr 2[20] stanowi źródło informacji o zawartości zbiorów przed wojną. Łącznie katalog wyszczególniał 266 obiektów wraz z dodatkiem dodrukowanym w 1936 roku. Wszystkie z oznaczeniem o pochodzeniu z kolekcji Bartoszewicza, gminy m. Łodzi, jako dary (np. trzy akty gipsowe Katarzyny Kobro do dziś znajdujące się w zbiorach) lub depozyt dla nowego Muzeum (np. utracone w czasie wojny rysunki i obraz Izraela Lejzerowicza).
Dar grupy „a.r.”
W czasie przygotowań do otwarcia nowego Muzeum, jeszcze pod koniec 1929, Przecław Smolik rozpoczął rozmowy z Władysławem Strzemińskim, reprezentującym awangardowe ugrupowanie „a.r.”[21], odnośnie do przekazania dzieł sztuki nowoczesnej[22]. Początkowo kolekcja miała być depozytem, w połowie lat 30. przeszła na własność Muzeum jako dar.
W przeciwieństwie do daru Bartoszewicza, Międzynarodowa Kolekcja Sztuki Nowoczesnej była przekazywana do Muzeum etapami. Część prac była pozyskiwana z zagranicy – z Paryża, za pośrednictwem członków grupy „a.r.”, którzy przebywali w tamtejszym środowisku artystycznym – Henryka Stażewskiego i Jana Brzękowskiego. Część natomiast trafiła z kraju – bezpośrednio od artystów lub z ich kolekcji (np. praca Pabla Picassa pozyskana od Stanisława Ignacego Witkiewicza czy Kurta Schwittersa od Tadeusza Peipera). Pierwszy zestaw prac przyjechał do Muzeum już w połowie 1930 roku[23]. Nie włączono ich jednak od razu do zbiorów i ekspozycji. Początkowo planowano, aby zainaugurować specjalną salę sztuki nowoczesnej we wrześniu, jednak nie doszło to do skutku ze względów politycznych – wyborów do Rady Miejskiej[24]. Ponadto transporty się przedłużały, więc w drugiej połowie roku do Muzeum trafiło dopiero 17 obrazów[25]. W związku z odłożeniem wyborów Rady na czas nieokreślony – w rzeczywistości do 1933 roku, już w 1931 pojawiła się możliwość upublicznienia ekspozycji sztuki nowoczesnej. Inauguracja sali nastąpiła 15 lutego 1931 roku[26]. Wtedy też zawarto umowę między Wydziałem Oświaty i Kultury a grupą artystów sztuki nowoczesnej „a.r.”[27]. Wedle tej pierwszej umowy do zbiorów trafiło 21 prac, które wraz z wcześniej podarowanymi gminie i Muzeum pracami, jak Akty Katarzyny Kobro, zostały wyeksponowane w ratuszu. Po 10 latach od otwarcia zbiorów dla publiczności miały one stać się „depozytem wiekuistym” i w 1933 – wraz końcem kadencji Smolika – zostały przepisane na własność Muzeum. Wspomniana pierwsza umowa depozytowa wyszczególniała prace takich twórców, jak: Juan Torres-Garcia, Enrico Prampolini, Serge Charchoune, Hans Arp, Kurt Schwitters, Sophie Taeuber-Arp, Louis Marcoussis (Ludwik Markus), Maria Nicz-Borowiakowa, Stanisław Zalewski, Tytus Czyżewski, Henryk Stażewski i Karol Hiller. Stanowi ona kolejny dokument informujący o zawartości zbiorów Muzeum przed II wojną światową. Sama Międzynarodowa Kolekcja Grupy „a.r.” rozwijana była o kolejne nabytki – największy zespół trafił do niej po inauguracji ekspozycji, jeszcze w 1931 roku, m.in. dzieła Sophie Taeuber-Arp, Maxa Ernsta, Alberta Gleizesa, Soni Delaunay, Jeana Héliona, Jeana Lurçata, Louisa Marcoussisa, Wandy Chodasiewicz-Grabowskiej, Hansa Rudolfa Schiessa, Kurta Seligmanna, Georgesa Vantongerloo i Hansa Arpa, Paula Joostensa, Vilmosa Huszara, Friedricha Vordemberge-Gildewarta, Michela Seuphora, Hendrika Nicolaasa Werkmana, Marii Nicz-Borowiakowej, Franciszka Foltyna, Karola Hillera, Williego Baumeistera, Tytusa Czyżewskiego, Aleksandra Rafałowskiego, Pabla Picassa, Alexandra Caldera, Józefa Doskowskiego, Jeana Gorina, Augustego Herbina, Katarzyny Kobro, Amédée Ozenfanta, Georgesa Valmiera, Stanisława Ignacego Witkiewicza i samego Władysława Strzemińskiego. Całość zestawu została włączona w ekspozycję i wylistowana w kolejnym, ważnym z punktu widzenia badania stanu zbiorów Muzeum przed II wojną światową, dokumencie wspomnianego Katalogu nr 2, który prezentował Międzynarodową Kolekcję Sztuki Nowoczesnej także spoza daru grupy „a.r.”. Został on opublikowany w marcu 1932 roku i na jego okładce znalazło się jedyne znane dotychczas zdjęcie ekspozycji kolekcji wykonane przez Włodzimierza Pfeiffera. Fotografia jest dziś wyjątkową informacją ikonograficzną o niektórych z obiektów utraconych potem w czasie II wojny światowej.
W publikacji wymienionych zostało łącznie 75 dzieł, także cztery obiekty już przyobiecane przez Brzękowskiego, ale przybyłe z Paryża dopiero w kwietniu 1932 roku[28]. W aneksie w połowie lat 30. dopisane zostały zaś kolejne prace tak, że lista dzieł nowoczesnych urosła do 123 obiektów. Sam dar grupy „a.r.” obejmował jednak łącznie jedynie 113 dzieł sztuki, które były przekazywane do Muzeum jeszcze do 1938 roku. Cały zespół stanowił nie tylko wyjątkowy dar samych artystów nowoczesnych dla Muzeum publicznego, ale zarazem był unikatową prezentacją trendów sztuki awangardowej polskiej i obcej, głównie francuskiej i niemieckiej. Ze względu na znaczenie kolekcji „a.r.”[29] – należy ją traktować jako całościowy zbiór – zabytek materialny epoki, którego częściowy ubytek w wyniku II wojny światowej stanowi niepowetowaną stratę dla kultury polskiej.
Rozbudowa kolekcji
Dar Bartoszewicza i dar grupy „a.r.” nie tylko wzbogaciły zbiory miejskiego Muzeum, ale też pozwoliły podnieść ich rangę. O tej zmianie statusu świadczy fakt, że w 1931 roku instytucja przyłączyła się do Związku Muzeów w Polsce. Do końca kierownictwa Przecława Smolika starano się rozszerzać kolekcję, jednak głównie w kierunku wyznaczonym przez kolekcję Bartoszewicza – nie było nacisku na twórczość awangardzistów. Zakupiono wówczas między innymi obrazy Wojciecha Weissa i Feliksa Kowarskiego. W 1933 roku sam Smolik oddał do Muzeum swoją kolekcję prac z Dalekiego Wschodu (Mongolia, Chiny, Japonia)[30] i przyjęto depozyt Skarbu Państwa (Funduszu Kultury Narodowej) w postaci 30 rysunków Stanisława Noakowskiego[31]. Ważną część kolekcji stanowiły też zakupy i dary grafik (Jana Piotra Norblina, Michała Płońskiego, Tadeusza Kulisiewicza), a także przykłady twórczości artystów związanych z Młodą Polską oraz ugrupowaniami Ryt i Rytm. Wciąż też podtrzymywano charakter edukacyjny placówki, zamówiono na przykład 3 odlewy rzeźb antycznych z Gliptoteki Berlińskiej – Demeter z Knidos, Dyskobola oraz Tors Heraklesa, a na aukcji w Berlinie nabyto drobne rzeźby staroegipskie. Według sprawozdania z 1933 roku, czasu końca kadencji Smolika, w Muzeum znajdowały się już 662 obiekty (w tym oprócz dzieł malarskich rysunkowych, graficznych i rzeźbiarskich, także fotografie, faksymile, kopie i przykłady rzemiosła artystycznego) oraz 58 depozytów (nie wliczając depozytu grupy „a.r.”, który przeszedł na własność)[32].
Lata 1935–1939 – kierownictwo Mariana Minicha
Dalsza rozbudowa kolekcji
W latach 1933-35 Muzeum borykało się z kłopotami personalnymi. Czasowo obowiązki kierownika placówki pełniła muzealna sekretarka, magister filozofii, Maria Danielewiczówna. Dalszy rozwój kolekcji nastąpił od 1 stycznia 1935 roku[33], kiedy kierownikiem został dr Marian Minich (1898-1965), historyk sztuki związany ze Lwowem[34] – tym razem nie narzucony przez Wydział Oświaty, ale wybrany w wyniku działań Komisji Opiniodawczej złożonej z przedstawicieli kultury, sztuki i muzealnictwa.
Ambicją Minicha było stworzenie nowoczesnej placówki zajmującej się kolekcjonowaniem i prezentacją sztuki oraz nadanie jej charakteru ponadregionalnego. W tym celu podjął rewolucyjną decyzję, wbrew woli darczyńcy, ale za zgodą jego spadkobierców o podzieleniu spuścizny Kazimierza Bartoszewicza i przekazaniu jej części literacko-historycznej w latach 1935-1936 do Miejskiej Biblioteki Publicznej w Łodzi (księgozbiór)[35] oraz Archiwum na placu Wolności 1 (dokumenty, a po II wojnie światowej – rękopisy)[36]. W Muzeum została biblioteka sztuki złożona z około 2000 woluminów[37].
Rozwój zbiorów za Mariana Minicha, zwolennika teorii Heinricha Wölfflina miał na celu takie ich wzbogacenie, które pozwoliłoby prezentować prace według ich systematyki stylistycznej. Według nowego kierownika dzieła miały być grupowane i kolekcjonowane wokół konkretnych kierunków artystycznych: idealizmu, klasycyzmu, realizmu, impresjonizmu, ekspresjonizmu, kubizmu, formizmu, konstruktywizmu, puryzmu, neoplastycyzmu i nadrealizmu, a nie wyłącznie znanych nazwisk. Celem było przy tym ukazanie rozwoju form artystycznych poprzez dobór odpowiednich przykładów, a w razie ich braku uzupełnianie toku opowieści na ekspozycji dobrej jakości reprodukcjami. Przede wszystkim jednak Marian Minich starał się pozyskiwać odpowiednie oryginały. W ciągu czterech lat jego zarządu, do 1939 roku zbiory łódzkiego Muzeum rozrastały się w kierunku pozyskiwania dzieł awangardowych. Spływały kolejne, wspomniane dary w ramach kolekcji „a.r.”, kupiono pracę surrealisty Arturo Nathana, nabywano dzieła aktualnych twórców polskich: zakup Xawerego Dunikowskiego Jarzma życia (zaginiona, prawdopodobnie zniszczona w czasie II wojny światowej), dar rzeźb Henryka Wicińskiego, Aleksandra Czeczotta (częściowo utracone), obrazy Jankiela Adlera (Młody robotnik i Moi rodzice), rysunki Maksymiliana Feuerringa, Krajobraz śląski Rafała Malczewskiego (utracony w czasie wojny) i Sielanka Tymona Niesiołowskiego. W 1935 roku zakupiono też całą serię prac Zbigniewa Pronaszki: Chrystus, Muza I, Muza II, Noc listopadowa, Dwa anioły. Wszystkie niestety zostały utracone podczas II wojny światowej, podobnie jak pozyskany zespół heliografii Karola Hillera. Ponadto do zbiorów trafiły prace: Tadeusza Makowskiego, Eugeniusza Zaka, Jana Hryńkowskiego, Konrada Winklera, Wacława Wąsowicza, Wacława Borowskiego, Romualda Kamila Witkowskiego, obrazy Zbigniewa i Andrzeja Pronaszków oraz gips Augusta Zamoyskiego Ich dwoje. W owym czasie Marian Minich zebrał też liczną reprezentację środowiska awangardowych twórców lwowskich, z miasta, z którego pochodził. Do zbiorów trafiły prace Jerzego Janischa, Ludwika Lillego, Romana Sielskiego, Henryka Strenga (Marka Włodarskiego) i Leona Dołżyckiego. Istotnym etapem budowania kolekcji było też uzupełnienie twórczości XIX-wiecznej o dzieła cenionych w owym czasie polskich malarzy, jak: Aleksander Gierymski, Leon Wyczółkowski, Olga Boznańska, Maksymilian Gierymski, Wojciech Weiss, Jan Stanisławski, Józef Pankiewicz czy Piotr Michałowski, w tym zakup arcydzieła – Portretu matki artysty Henryka Rodakowskiego. Wreszcie do kolekcji Muzeum Sztuki w Łodzi tuż przed wojną trafiły dwa kolejne dary związane z osobami znanych łódzkich przemysłowców parających się kolekcjonowaniem sztuki: Karola Rajmunda Eiserta[38] i dar spadkobierców Henryka Grohmana[39].
Z kolekcji Eiserta do Muzeum trafiło 21 dzieł sztuki polskiej, (m.in. Alchemik Sędziwój Jana Matejki czy Intermezzo Jacka Malczewskiego) oraz wyjątkowo cenne przykłady sztuki obcej dawnej – obrazy mistrzów XV-wiecznego malarstwa, jak utracony w czasie wojny obraz szkoły północnowłoskiej, prawdopodobnie Gentile da Fabriano z pierwszej połowy tego stulecia, który przedstawiał biskupa i św. Agnieszkę, a także m.in. płótna XVII-wieczne – w tym zaginione w czasie II wojny światowej oleje Jacoba Jordaensa i Adriaena van de Velde, ale i zachowany w zbiorach XIX-wieczny obraz Fritza von Uhde Żołnierze grający w kości o szaty Chrystusa.
Dar spadkobierców Grohmana obejmował natomiast głównie malarstwo polskie XIX wieku – m.in. prace Henryka Siemiradzkiego, Teodora Axentowicza, Leona Wyczółkowskiego, Włodzimierza Tetmajera i Wojciecha Gersona.
W tym miejscu warto również wspomnieć o kolejnym z łódzkich przemysłowców, Jakubie Bracie-Konie, który wedle przekazów miał zapisać swoją kolekcję sztuki polskiej drugiej połowy XIX w. oraz dawnej sztuki obcej Muzeum. Realizację całości tego planu udaremnił jednak wybuch wojny. Przed jej rozpoczęciem Brat-Kon zdążył jedynie ofiarować instytucji cztery prace, wśród których dwie – Niesienie krzyża Fransa Franckena Młodszego oraz Zabawa w karczmie Jana Miense Molenaera należą do strat wojennych[40].
Księgi inwentarzowe
Po okresie międzywojennym zachowały się trzy inwentarze: Księga Inwentarzowa Miejskiego Muzeum Historii i Sztuki im. J. i K. Bartoszewiczów z lat 1930-1939[41], Księga Depozytów (dział sztuki) Miejskiego Muzeum Historii i Sztuki im. J. i K. Bartoszewiczów[42] oraz Wykaz dzieł darowanych i zakupionych[43]. Inwentarze były czasem prowadzone pobieżnie – brakuje wymiarów, technik, precyzyjnego wylistowania dzieł. Wynikało to zapewne z faktu, że Muzeum było placówką dopiero rozwijającą się, w której brakowało personelu, w tym personelu wykwalifikowanego.
Księga Inwentarzowa zawierała spis wszystkich ruchomych zasobów materialnych Muzeum. Dzieła sztuki były wyszczególnione w grupie XIV, niestety wraz z kopiami, facsimile i licznymi książkami. Ostatni wpis z dnia 21 sierpnia 1939 miał numer 1657, jednak ze względu na zawartość nie tylko obiektów sztuki nie daje on pojęcia o liczebności kolekcji. Księga ma też wyrwane strony, co powoduje brak informacji o zapisach od numeru 192 do numeru 200, od 414 do 485, potem od 943 do 992 w tym także tych odnoszących się do kolekcji grupy „a.r.”.
Drugi dokument – Księga Depozytów – zachowany został w całości i liczył 193 pozycje, ostatnie wpisane 13 czerwca 1938 roku. Niektóre jednak przeszły na własność lub zostały zwrócone czy przekazane. W przypadku tych znajdujących się w Muzeum wylistowanie było całkowite. Z tego względu jest to dokument bardzo pomocny w badaniu strat wojennych.
Wreszcie ostatnim inwentarzem jest Wykaz Dzieł Darowanych i Zakupionych. Jego przydatność w szacowaniu strat wojennych wynika z faktu, że łączy on informacje z obu powyższych ksiąg (z depozytów po części). Niestety brakuje mu okładki i stron obejmujących numery 767-790. Wykaz kończy się na numerze 1040 i nie jest jasne, czy to ostatnia strona, czy kolejne zostały wyrwane. Wykaz zawiera jednak też wypisy prac pozyskiwanych już w 1945 roku, zaraz po wyzwoleniu. Tak więc poza wymienionym ubytkiem kartek posiada pełen wypis dzieł sztuki, które należały do kolekcji Muzeum przed wojną. Ostatni wpis z roku 1939 opatrzony jest numerem 953 i datą 4 lipca 1939. Ponieważ wykaz obejmuje wyłącznie obiekty własne i tylko dzieła sztuki, bez depozytów i innych przedmiotów, można domniemać, że zasób kolekcji muzealnej w dniu wybuchu II wojny światowej zawierał niespełna 1000 dzieł na stanie.
Powyższe inwentarze, wspomniana umowa depozytowa, ubezpieczeniowa oraz katalogi działu sztuki nr 1 i nr 2 są obecnie jedynymi źródłami informacji o zawartości kolekcji w dniu wybuchu II wojny światowej. Niestety nie zachowała się dobra dokumentacja fotograficzna – w Muzeum pozostały nieliczne negatywy szklane, prezentujące pojedyncze dzieła lub fragmenty ekspozycji muzealnej. Ponadto jedynie katalog nr 2 był ilustrowany, ale wybranymi wizerunkami prac. W przypadku pojedynczych dzieł można też znaleźć ilustracje prasowe. Materiał ikonograficzny i dokumentacyjny pomocny w rozpoznaniu strat wojennych pozostaje jednak bardzo ubogi.
Wojenne losy zbiorów muzealnych
Wojenne losy zbiorów muzealnych ciągle nie są precyzyjnie znane. Dotychczasową wiedzę na temat działalności Muzeum w tym czasie opisuje artykuł Nawojki Cieślińskiej-Lobkowicz[44]. Po zajęciu Łodzi, jesienią 1939 Muzeum przeszło pod zarząd niemiecki i poddane zostało przymusowej germanizacji, a pierwszym dyrektorem był Walter Frenzel (do 1941). W czasie wojny przyjęło nazwę Städtische Kunstmuseum Litzmannstadt. Po tym czasie pozostały niepełne inwentarze zbiorów[45], zawierające jednak też listy prac jedynie czasowo umieszczonych w Muzeum – zagrabionych w celu sprzedaży lub do stworzenia placówki muzealnej.
Pierwszy i drugi z nich, obejmujący numery 1-162 oraz 565-909, oznaczone przekreślonym numerem V-9 i V-10, zostały opatrzone datami zakończenia odpowiednio 22 i 29 lipca 1940 roku oraz podpisane przez panią Linding, Niemkę zatrudnioną w Muzeum za zarządu Frenzla. Inwentarze zawierały m.in. oznaczenia M (museum), V (verkauft – sprzedany), M.Vk (museum verkauft – sprzedany muzealny), EK (Entartete Kunst – sztuka zwyrodniała), MJ (Museum Jűdisch) czy ausgeschiden (usunięte)[46]. Kolejne zeszyty zawierały już zarówno spisy dzieł wartościowych z oznaczeniem ich przeznaczenia, jak i spisy dzieł bez wartości, wylistowanych ze względu na posiadane ramy. Były to: zeszyt oznaczony przekreślonym numerem V-11 (spis ram pod numerami: 910-1350 i 1706-2104 oraz dzieł wartościowych pod numerami: 1351-1705); zeszyt z przekreślonym numerem V-12 (spis ram pod numerami: 2104-2373, 2498-2984, 3025-3035 oraz spisy prac wartościowych: numery 2374-2497 i 2985-3024), zeszyt V-13 (dzieła pod numerami: 3050-3502), zeszyt V-14 (dzieła numerowane od 3502-3603 oraz 3674-3849 do 4204-4264, a także ramy pod numerami: 3604-3673, 3850-4203). Kolejne spisy połączone z listami tematycznymi obejmowały wypisy dzieł już bez oznaczeń o wartości muzealnej wpisane w numerach: 4266-4380, 4444-4497, 10001-10076, 10312-10333 i wypisy ram: 4381-4441, 4498-5000, 10177-10311.
Spisy te obrazują jednak nie tyle zbiory Muzeum Sztuki, ile skalę wojennego rabunku. W Muzeum pod niemieckim zarządem (wliczając to, co znajdowało się tam od przedwojnia) mieściło się bowiem ponad 10300 obiektów, z uwzględnieniem tych, które ocenione zostały przez okupanta jako miernej wartości. Niestety wypisy nie zawierają oznaczeń o miejscu pozyskania obiektów, ani komu zostały sprzedane czy przekazane.
Osobno zachowały się też spisy obiektów podzielone technikami, również w większości spoza przedwojennej kolekcji Muzeum. Są to: spis grafik (Inventarverzeichnis der grafischen Abteilung) liczący 725 pozycji, zawierający też mimo tytułu przykłady rysunku i rzeźby, spis przedmiotów ozdobnych i drobnej plastyki (Inventarverzeichnis der sich im Museum befindende Kunstgegenstände) – numery od 1 do 512, także w wersji do numeru 436 z oznaczeniami „verkauft” – sprzedane, spis rzemiosła artystycznego: numery 1 do 202 z oznaczeniami „übergeben” – przekazane, spis chińszczyny (Chinesische Sammlung) od numeru 1 do 62, obiektów różnych (Verschiedenes): nr 1 do 47, zegarów (Uhren): numery 1-18, figurek (Figuren): 1-17, przedmiotów z kości słoniowej (Gegenstände aus Elfenbein): 1-7, brązu (Gegenstände aus Bronze): 1-18, żyrandoli (Leuchter): 1-12, mis (Obstschalen): 1-9, waz (Vasen): 1-62, rzeźb (Skulpturen): 1-7, odlewów gipsowych (Gipsabgüsse): 8-38, niektóre w dwóch wersjach. Osobno zinwentaryzowany został zespół fotografii (Inventarverzeichnis der Photoabteilung), w którym spisane zostały reprodukcje prac, w tym te ze starych zbiorów muzealnych w fotografiach (1-90) i diapozytywach (1-121).
Ciekawostką jest osobna lista Entartete und Jüdische Kunst w dwóch wersjach: jedna licząca 156 pozycji, a druga 214 – obie spisywane z natury, o czym świadczą nowo nadawane tytuły, odzwierciedlające widzianą treść, niekoniecznie nazwaną zgodnie z przedwojennym inwentarzem, natomiast precyzyjnie zwymiarowaną – o czym świadczy porównanie z obiektami zachowanymi w Muzeum. Ważnym źródłem informacji na temat stosunku niemieckiego okupanta do kolekcji przedwojennej są także listy dzieł przewidzianych do eksponowania w Muzeum podczas niemieckiego zarządu w dwóch zestawach jako: Wystawa dzieł godnych muzeum + dawny dobytek muzealny (Ausstellung der Museumswurdigen Stucke + alter Museums besitz), ukazująca prace z polskich zbiorów, czasem z błędami w nazwiskach artystów lub błędną atrybucją. Obejmowała ona 115 obiektów. Drugim był Spis obiektów muzealnych znajdujących się na pierwszym piętrze (Aufstellung der sich im ersten stock befindenden museumsgegenstände) z podziałem na pomieszczenia – łącznie 93 prace.
Osobną grupą dokumentów są zachowane rewersy i listy poświadczające wydanie obrazów do dekoracji urzędów i instytucji niemieckich – część rewindykowana po wojnie.
Analiza tych list jest również źródłem informacji potwierdzających dane z inwentarzy przedwojennych. Część z zaginionych prac jest bowiem wylistowana w niemieckich inwentarzach – np. Entartete und Jűdische Kunst czy choćby na spisach dotyczących wystawy muzealnej w czasie wojny.
Muzeum Sztuki w Łodzi po 1945 roku
Po wyzwoleniu Łodzi, już w lutym 1945 placówka wróciła w ręce polskie i dyrektorem ponownie został Marian Minich[47]. Początkowo Muzeum, jak przed wojną, było pod kuratelą Zarządu Miejskiego w Łodzi[48] i w 1948 roku zmieniło nazwę na Miejskie Muzeum Sztuki w Łodzi[49]. Następnie 14 grudnia 1949 roku organizatorem placówki zostało Ministerstwo Kultury i Sztuki[50], co spowodowało ostateczną zmianę nazwy od 1 stycznia 1950 roku na Muzeum Sztuki w Łodzi. We wrześniu 1945 roku instytucji został przyznany budynek przy ówczesnej ulicy Śródmiejskiej 36 (dzisiaj Więckowskiego 36). Kwestia zbiorów była badana od początku. Już w roku zakończenia wojny podjęto się inwentaryzacji zachowanych zbiorów i zaczęły się rewindykacje dzieł, do których można było dotrzeć jeszcze w Łodzi i jej okolicach. Wśród nich znalazły się m.in. obraz Madonna z Dzieciątkiem i św. Janem ze szkoły włoskiej XVI wieku czy Portret mężczyzny w peruce Nicolaesa Maesa, Portret Kazimierza Bartoszewicza Vlastimila Hofmana i wiele prac XIX-wiecznej sztuki polskiej, a także prace z kolekcji grupy „a.r.” oraz przykłady awangardy polskiej. Odzyskiwano też prace, zabezpieczając dzieła i rzemiosło artystyczne po okupancie, wśród nich odnalazły się niektóre dzieła z kolekcji przedwojennej, jak na przykład praca Efraima i Menasze Seidenbeutlów Widok z okna czy Autoportet Izraelea Lejzerowicza. Znaleziska były często skutkiem przypadku, co opisywał w swoich wspomnieniach dyrektor Marian Minich:
„Szczególny traf spowodował wyznanie pewnego malarza, że posiada obrazy z łódzkiego Muzeum darowane mu jakoby przez hitlerowskich Kulturägerów. Udałem się więc natychmiast do mieszkania faceta za miasto, gdzie znalazłem w stanie wielkiego zniszczenia dzieła: Légera, Marcoussisa, Ozenfanta, Prampoliniego, Leona Chwistka i innych. Płótna tego ostatniego, które przedstawiały „streficznie” skonstruowany Portret damy – nie zabrałem. Było już nie do odratowania”[51].
Łącznie rewindykowano – jak wynika z powojennego inwentarza – blisko 300 dzieł[52].
Mimo to straty wojenne Muzeum Sztuki w Łodzi szacuje się na ponad 240 zabytków, co stanowi ćwierć zbiorów w porównaniu ze stanem z dnia 31 sierpnia 1939 roku. Utracono też zbiory biblioteczne – zachowały się 482 pozycje przeniesione do nowego inwentarza[53], ponadto część została rewindykowana z mieszkań poniemieckich jeszcze w 1945 roku. Według informacji przekazanych wiele lat później przez Mariana Minicha muzealia wywiezione z Łodzi zostały częściowo przejęte przez wojska rosyjskie i przewiezione do ZSRR[54]. Tezę tę potwierdza zwrot Portretu matki artysty Henryka Rodakowskiego. Dzieło powróciło do Polski z Moskwy, dokąd trafiło po zatrzymaniu przez wojska radzieckie transportu kolejowego przygotowanego przez hitlerowców. Do zwrotu doszło 20 lutego 1946 roku w Brzegu nad Bugiem. Arcydzieło zostało wówczas przekazane przedstawicielom Muzeum Wielkopolskiego (obecnie Muzeum Narodowego w Poznaniu). We wrześniu 1946 roku Portret matki artysty pędzla Rodakowskiego powrócił do Łodzi[55]. Wiadomo też, że trzy inne dzieła: Adriaen van de Velde, Krowa na tle krajobrazu; Mistrz z papugą, Madonna z Dzieciątkiem i papugą na tle krajobrazu i obraz nieznanego malarza ze szkoły ferraryjskiej z drugiej połowy XV w., Madonna karmiąca Dzieciątko siedzące na poduszce znajdują się w Muzeum Sztuk Pięknych im. A. Puszkina w Moskwie. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego odpowiednio w 2004, 2012 i w 2022 roku wystąpiło oficjalnie o zwrot tych obrazów do Federacji Rosyjskiej, składając drogą dyplomatyczną wniosek restytucyjny.
Utracono wiele z kolekcji mistrzów dawnych i mistrzów polskiej sztuki XIX-wiecznej, a także wiele przykładów awangardowej sztuki polskiej okresu międzywojennego. Powojenne relacje dyrektora Muzeum, Mariana Minicha wskazywały na to, że część dzieł została prawdopodobnie zniszczona – miało to dotyczyć 9 prac polskich artystów: Henryka Czeczotta, Xawerego Dunikowskiego, Andrzeja Pronaszki i Henryka Wicińskiego[56]. Jak pisał:
„Konserwator [Oswald] Matejka niszczy nowoczesne dzieła sztuki polskiej – dziurawi je kopnięciami – każe rozbijać rzeźby i wywozić je na miejskie śmietnisko”[57].
Ich zniszczenie nie ma jednak odzwierciedlenia w dokumentach.
Do największych strat w wyniku II wojny światowej w kolekcji Muzeum Sztuki w Łodzi należy utrata obrazów Jakuba Jordaensa: Zwiastowanie (nd.), Czterej Ewangeliści (nd.), Scena mitologiczna z młodym Bachusem (Edukacja Jowisza) (nd.); Mistrza z papugą: Madonna z Dzieciątkiem i papugą na tle krajobrazu (ca. 1525); Jana Steena: Wieśniacy w winiarni (nd.) oraz Jana Matejki: Przyjęcie zakonu Cystersów do Polski (1888), a także rysunku Gitara Pabla Picassa (ok. 1914), reliefu Konfiguracja Jansa Arpa (1929), rzeźby-mobilu Alexandra Caldera (nd.), Kompozycji Alberta Gleizesa (1921), obrazu Ulica Joaquína Torresa-Garcíi (1929) oraz Kompozycji wielopłaszczyznowej Tytusa Czyżewskiego (ok. 1916).
Niestety żadne z dzieł zaginionych w czasie wojny nie zostało jak dotychczas zwrócone do kolekcji.
Paulina Kurc-Maj
Współpraca: Magdalena Michalska-Szałacka, Maria Milanowska
Katalog dzieł utraconych i ich wizerunki można znaleźć TUTAJ.
[1] Podstawowe materiały na temat wczesnej historii Muzeum: Jadwiga Horbaczewska, Muzealnictwo łódzkie (do 1945 r.), Instytut Historii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1978, praca magisterska, maszynopis, Archiwum Uniwersytetu Łódzkiego, sygn. 16850/P; Rocznik Muzeum Sztuki w Łodzi, red. Marian Minich i inni, wyd. Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1965; Jacek Ojrzyński, Historia Muzeum Sztuki w Łodzi, w: Muzeum Sztuki w Łodzi. Historia i wystawy, red. Ryszard Brudzyński i in., Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Sztuki w Łodzi, Łódź 1998, s. 6-40; Muzeum Sztuki w Łodzi. Monografia, tom I, red. Aleksandra Jach i in., Muzeum Sztuki w Łodzi, Łódź 2015; Międzynarodowa Kolekcja Sztuki Nowoczesnej grupy „a.r.”, red. Paulina Kurc-Maj, Anna Saciuk-Gąsowska, Muzeum Sztuki w Łodzi, Łódź 2019, Sala neoplastyczna. Stan początkowy, red. Paulina Kurc-Maj, kat. wyst., Muzeum Sztuki w Łodzi, Łódź 2023; Dorota Berbelska, Powrót kolekcji. Nowa ekspozycja w Pałacu Herbsta, w: Sztuka Nie-Dawna. Kolekcja w Muzeum, red. Agnieszka Skalska, Muzeum Sztuki w Łodzi, Łódź 2012, s. 6-18.
[2] Recenzja na temat wystawy, patrz: Muzeum nauki i sztuki, „Rozwój”, rok XIV, nr 76, z dnia 3.04.1911, s. 3.
[3] Kronika: Tow. Muzeum nauki i sztuki, „Rozwój”, rok XIII, nr 243, z dnia 24.10.1910, s. 3.
[4] Akt notarialny, Akta Miasta Łodzi, Wydział Oświaty i Kultury, Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 17078.
[5] Wykaz dzieł darowanych i zakupionych nr 1–1040, 1922–1939, Akta Muzeum Sztuki w Łodzi, Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 39/2448/0/-/23 oraz por.: Pismo dra Jacka Ojrzyńskiego do Wojciecha Kowalskiego, pełnomocnika rządu do spraw dziedzictwa kulturalnego za granicą w Warszawie z dnia 13.10.1992 roku, Akta Muzeum Sztuki w Łodzi, Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 769, załącznik nr 2: spis strat wojennych.
[6] Pismo Przecława Smolika do doktora Hermanna Keha z dnia 5.10.1929, Akta Miasta Łodzi, Wydział Oświaty i Kultury, Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 17091.
[7] Władze samorządowe. Rada Miejska i Magistrat, w: red. Jan Holcberger, Księga pamiątkowa dziesięciolecia samorządu miasta Łodzi 1919-1929, Nakładem Magistratu Łódzkiego, Łódź 1930, s. 53-54 i 58.
[8] Patrz: Janusz Dunin, Smolik Przecław, w: Polski Słownik Biograficzny. Tom XXXIX, Polska Akademia Umiejętności, Warszawa-Kraków 1999-2000, s. 290-292.
[9]Zofia Zielińska-Klimkiewicz, Księgozbiór Bartoszewiczów – przeszłość i teraźniejszość, „Acta Universitatis Lodzensis. Folia Librorum” 1998, nr 8, s. 91-92.
[10] Pismo Przecława Smolika do Magistratu m. Łodzi z dnia 22 października 1928 roku, w: Akta Miasta Łodzi, Wydział Oświaty i Kultury, Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 17088.
[11] Przecław Smolik, Bartoszewicz Kazimierz, w: Polski Słownik Biograficzny, tom I, Kraków 1935, s. 326-327; Mieczysława Romankówna, Kilka słów o Kazimierzu Bartoszewiczu ofiarodawcy zbiorów Miejskiego Muzeum Historii i Sztuki im. J. i K. Bartoszewiczów w Łodzi, „Kultura Łodzi” 1938, nr 1 (luty), s. 17-20.
[12] Protokół w sprawie odstąpienia zbiorów Kazimierza Bartoszewicza gminie miasta Łódź z dnia 15.10.1928, w: Akta Miasta Łodzi, Wydział Oświaty i Kultury, Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 17089.
[13] Sytuację oświatowo-kulturalną w Łodzi w tym czasie omówiono w artykule: Przecław Smolik, Oświata i kultura, w: red. Jan Holcberger, Księga pamiątkowa…, dz. cyt., s. 119-184.
[14] Uroczyste otwarcie muzeum sztuki im. Bartoszewiczów, w: Głos Poranny, r. II, nr 103, z dnia 14.04.1930, s. 5; Otwarcie Miejskiego Muzeum Historii i Sztuki. Doniosły dzień w życiu kulturalnej Łodzi, w: Hasło łódzkie, rok IV, nr 103, z dnia 14.04.1930, s. 2.
[15] W dniu 12 lipca 1933 w związku ze złym gospodarowaniem finansami, na wniosek Wojewody, decyzją Ministerstwa Spraw Wewnętrznych została rozwiązana Rada Miejska Miasta Łodzi i złożeni z urzędu członkowie Magistratu miasta Łodzi, w tym ławnicy, a więc także i Przecław Smolik. Por. Dziennik Zarządu M. Łodzi, Zarząd Miasta Łodzi, nr 8 z dnia 15.08.1933, s. 494-496.
[16] Źródło: patrz przypis 11.
[17] Wykaz dzieł darowanych i zakupionych nr 1-1040, 1922-1939, dz. cyt. Liczba pozycji inwentarzowych wg tego wykazu wynosi ok. 140. Przy czym w notatce przygotowanej przez Dział Dokumentacji Muzeum Sztuki w Łodzi, jaka dołączona jest do spisu, zaznaczono, że Kazimierz Bartoszewicz podarował 100 obrazów i 150 rycin.
[18] Stanisław Lipecki, Zbiory im. Juliana i Kazimierza Bartoszewiczów, Kraków, nakładem autora, drukarnia „Głosu Polskiego”, Kraków 1928.
[19] Katalog Działu Sztuki nr I, Muzeum Miejskie Historii i Sztuki w Łodzi im. J. i K. Bartoszewiczów, Wydawnictwo Magistratu m. Łodzi, Łódź 1930.
[20] Międzynarodowa Kolekcja Sztuki Nowoczesnej / Collection d’Art Nouveau, katalog nr 2, Muzeum Miejskie Historii i Sztuki w Łodzi im. J. i K. Bartoszewiczów, Nakładem Magistratu m. Łodzi, Łódź 1932.
[21] Władysław Strzemiński, Katarzyna Kobro, Henryk Stażewski, Julian Przyboś i Jan Brzękowski.
[22] Przecław Smolik, Przedmowa, w: Międzynarodowa Kolekcja Sztuki Nowoczesnej / Collection Internationale d'Art Nouveau, Magistrat m. Łodzi, Łódź 1932, s. nlb.
[23] List Władysława Strzemińskiego do Juliana Przybosia z dnia 24 czerwca 1930, w: red. Andrzej Turowski, Listy Władysława Strzemińskiego do Juliana Przybosia z lat 1929-1933, „Rocznik Historii Sztuki”, tom IX, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, PAN Komitet Nauk o Sztuce, Wrocław 1973, s. 243.
[24] List Władysława Strzemińskiego do Juliana Przybosia z dnia 31 sierpnia 1930, jak wyżej, s. 246.
[25] Jak wyżej.
[26] List Władysława Strzemińskiego do Juliana Przybosia z dnia 8 lutego 1931, w: red. A. Turowski, Listy Władysława Strzemińskiego, dz. cyt., s. 252.
[27] Umowa depozytowa pomiędzy przedstawicielami Wydziału Oświaty i Kultury Magistratu m. Łodzi a grupą artystów sztuki nowoczesnej „a.r.” z 15.02.1931, w: Akta Miasta Łodzi, Wydział Oświaty i Kultury, Muzeum Miejskie Historii i Sztuki im. J. i K. Bartoszewiczów, Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 17089, s. 226-227.
[28] Pismo do Jana Brzękowskiego z dnia 20 kwietnia 1932 w sprawie otrzymania dzieł w dniu 15 kwietnia, Akta Miasta Łodzi, Wydział Oświaty i Kultury, Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 17091.
[29] O randze kolekcji i jej historii więcej: Międzynarodowa Kolekcja Sztuki Nowoczesnej grupy „a.r.”, dz. cyt. oraz Awangardowe muzeum, kat. wyst., red. Agnieszka Pindera, Jarosław Suchan, Muzeum Sztuki w Łodzi, Łódź 2020.
[30] Kwit tymczasowy z dnia 30.06.1932, w: Akta Miasta Łodzi, Wydział Oświaty i Kultury, Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 17089.
[31] Umowa z dnia 28.07.1933, w: Akta Miasta Łodzi, Wydział Oświaty i Kultury, Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 17092.
[32] Sprawozdanie z Miejskiego Muzeum Historii i Sztuki im. J. i K. Bartoszewiczów z dnia 20.01.1933, Akta Miasta Łodzi, Wydział Oświaty i Kultury, Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 17093.
[33] Zawiadomienie przesłane do Zarządu Związku Muzeów w Polsce z dnia 8.01.1935, w: Akta Miasta Łodzi, Wydział Oświaty i Kultury, Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 17093.
[34] Maria Rubczyńska, Marian Minich, w: Polski Słownik Biograficzny, tom XXI, Polska Akademia Nauk, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976, s. 287-288.
[35] Zofia Zielińska-Klimkiewicz, Księgozbiór Bartoszewiczów..., dz. cyt., s. 96.
[36] Tamże, s. 95.
[37] Odpis pisma Mariana Minicha do konwersatorium i redakcji „Życia nauki" w Krakowie z dnia 12.06.1947 roku, w: Akta Muzeum Sztuki w Łodzi, Archiwum Państwowe w Łodzi, nr inw. 39/2448/0/-/320.
[38] Karol Rajmund Eisert (1865-1938) był zamożnym łódzkim przemysłowcem. Powszechne uznanie społeczne zyskał dzięki działalności filantropijnej. Eisert posiadał dużą kolekcję dzieł sztuki, którą sukcesywnie powiększał o nowe nabytki. Więcej na ten temat w: Dariusz Kacprzak, Zbiory artystyczne łódzkiej burżuazji wielkoprzemysłowej w latach 1880-1939, Biblioteka Narodowego Instytutu Muzealnictwa i ochrony zbiorów 6, Warszawa 2015, s. 259-276.
[39] Henryk Grohman (1862-1939) był jednym z największych przemysłowców łódzkich. Uznawany jest również za największego z kolekcjonerów wśród łódzkich fabrykantów. Więcej informacji o H. Grohmanie oraz jego kolekcji w: Dariusz Kacprzak, dz. cyt., s. 174-203.
[40] Dariusz Kacprzak, dz. cyt., s. 247.
[41] Księga Inwentarzowa Miejskiego Muzeum Historii i Sztuki im. J. i K. Bartoszewiczów z lat 1930-1939, Akta Miejskiego Muzeum im. J. i K. Bartoszewiczów, Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 39/2451/0/-/2.
[42] Księga Depozytów (dział sztuki) Miejskiego Muzeum Historii i Sztuki im. J. i K. Bartoszewiczów, Akta Miejskiego Muzeum im. J. i K. Bartoszewiczów, Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 39/2451/0/-/3.
[43] Wykaz dzieł darowanych i zakupionych…, dz. cyt.
[44] Nawojka Cieślinska-Lobkowicz, Kunstmuseum zu Litzmannstadt i wystawa „sztuki zwyrodniałej” w okupowanej Łodzi, w: Muzeum Sztuki w Łodzi. Monografia, dz. cyt., s. 203-231.
[45] Wszystkie inwentarze wojenne na podstawie materiałów, które znajdują się w Archiwum Państwowym w Łodzi w zespole: Muzeum Miejskie w Łodzi. Dział Sztuki i Nauki (Städtisches Museum. Abteilung Kunst und Wissenschaft), sygn. 39/2450/0.
[46] Kontekst tych oznaczeń, porównaj tamże.
[47] Memoriał dla Wydziału Kultury i Sztuki Zarządu Miejskiego w Łodzi, 11.01.1946, w: Akta Muzeum Sztuki w Łodzi, Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 39/2448/0/-/10.
[48] Formularz sprawozdawczo-statystyczny dla muzeów za rok 1949, Akta Muzeum Sztuki w Łodzi, Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 39/2448/0/-/320.
[49] Statut organizacyjny Miejskiego Muzeum Sztuki w Łodzi z dnia 6.02.1948 i ujednolicona wersja z dnia 11.06.1948, w: Akta Muzeum Sztuki w Łodzi, Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 39/2448/0/-/1.
[50] Według protokołu zdawczo-odbiorczego akt przejęcia w zarząd i użytkowanie Ministerstwa Kultury i Sztuki nosił datę 14.12.1949 i powstał na podstawie zarządzenia Ministerstwa Kultury i Sztuki nr 87 z dnia 9.12.1949. Patrz: Informacje dotyczące nieruchomości 1946-1968, w: Akta Muzeum Sztuki w Łodzi, Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 39/2448/0/-/678.
[51] Marian Minich. Szalona galeria, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1963, s. 142.
[52] Księga inwentarzowa Miejskiego Muzeum Historii i Sztuki w Łodzi, Akta Muzeum Sztuki w Łodzi, Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 39/2448/0/-/25
[53] Tamże, grupa XIV rewers karty 14.
[54] Pismo dra Jacka Ojrzyńskiego do Wojciecha Kowalskiego…, dz. cyt.
[55] Dokumentacja przygotowana dla Głównej Komisji do Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, 30.08.1968, Archiwum zakładowe Muzeum Sztuki w Łodzi, nr pisma M.Sz.II-0/26/68, załącznik nr 3.
[56] Tamże.
[57] Marian Minich, Odpis Historia Muzeum Sztuki w Łodzi, 15.11.1955, w: Memoriał w sprawie działalności dyrekcji, 1946, Akt Muzeum Sztuki w Łodzi, Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 39/2448/0/-/10.